Boyumuz niyə qısalır ?

Boyumuz niyə qısalır?

Piyada gəzmək insanın ən yaxşı dərmanıdır. – Hippokrat

(Walking is a man’s best medicine. – Hippocrates)

    On-on beş yaşlarımızda sovet rejiminin sovxoz təsərrüfatı zamanı əkin-biçin, tikinti, heyvandarlıq işlərində həyat eşqi, iş-güc enerjisi ilə dolub daşan, daha çox da boy-buxunları ilə seçilən çox sayda “köhnə kişilər” görmüşük. Ömürlərinin zirvəsinə dünyanın hər üzünün şahidləri kimi yüksələn, xeyir-şərdə başda olub, hamıya lazım bu nurani abidələr illərin səhifələri çevrildikcə uzaqlaşıb getdilər, təkəm-seyrək yaddaşların xatirələrinə döndülər. O insanların ya özlərinin, ya da ata-bablarının adlarını daşıyan bağ, əkin sahləri vardı. Sovet mülkiyyətinə çevrilsə də, o yer adları hələ də onların adlarını daşıyırdı. Yaşlı və orta yaşlı kənd sakinləri bu gün də  aralarında mərz nişanları qalmasa belə o yerlərin sahiblərini qiyabi də olsa tanıyırlar. Gözlərimizlə gördüyümüz o bağ və əkin sahlərini “köhnə kişilər” güclü, yorulmaq bilməyən qolları, qabarlı əllərilə yaratmışdılar.

    Onlardan biri haqqında atamdan eşitdiyim hekayəti yaxşı xatırlayıram. Ahıl ata torpaq sahəsini oğulları arasında bölüşdürmək qərarına gəlir. Oğullar arasında mübahisə yaranır. Püşk atan zaman onlardan birinə bağ deyil, meşə sahəsi düşür. Ata mübahisəni həll edə bilmir. Boy-buxunu, qolunun gücü və ürəyinin mərhəməti ilə fərqlənən Allahverdi: – “Qoy meşə sahəsi mənim olsun, orada mən özüm bağ salaram”, – deyib ataya kömək edir.

    Çöl-bayırda çox olduğumuz uşaqlıq illərimdə o bağın çox yetkin, məhsuldar vaxtlarını mən də görmüşəm. Meşələrin əhatəsində olan “Allahverdi” yeri bu gün də “yaşayır”, ancaq onu kiminsə əmlak payı kimi tanıyırlar, “Allahverdi” yeri olduğunu çox az adam bilir. Sözardı olaraq onu qeyd edim ki, atamın dedidiyinə görə, nəhəng olduğu üçün ona elarası “Ayı Allahverdi” deyirmişlər. (https://ikisahil.az/post/482624-uch-qapi)

    Müasir insanların boy artımı və ya azalması haqqında müxtəlif maraqlı, bəzən də ciddi tədqiqatlara əsaslanan ziddiyyətli mülahizələr mövcuddur. Lakin ümumi rəy çoxluğu əksər ölkələrdə insanların boyunun nəsil-nəsil azladığını təsdiq edir.

    Nüfuzlu Imperial College London Universiteti alimlərinin milyonlarla dünya məktəbliləri və yeniyetmələri arasında boy və çəki üzrə apardığı araşdırmalara görə ən ucaboylu gənc – 183.8sm Hollandiyada, ən qısa boylu gənc – 160.1sm isə Şərqi Timorda yaşayır. Son dərəcə əhatəli olan bu araşdırma 193 ölkənin 65 milyon 5-19 yaşlılarını təhlil edtmişdir. Alimlər boy azalması və uşaq şişmanlığının artmasında keyfiyyətli ərzaq qıtlığı və qidalanmanın əsas amil olması haqqında xəbərdarlıq ediblər. Araşdırmaya görə Çində qidalanma keyfiyyətinin yüksəlməsi nəticəsində 1985-ci illə müqayisədə 2019-cu ildə oğlanların boyu 8sm artmışdır. (https://breakingnewsenglish.com/2011/201111-diet-and-height.html)

    Ötən əsrin 60-cı illərinin sonundan başlayarq kənd təsərrüfatının vüsət alması ilə əlaqədar olaraq regionlarımızda – pambıqçılıq, meyvəçilik, bağçılıq, heyvandarlığın inkişafı üçün böyük işlər həyata keçirilirdi. Regionumuzun ən geniş meyvəçilik sahələrindən olan kəndimizdə də bağ sahələri sürətlə genişləndirilirdi. Böyük bacı-qardaşlarım deyirdilər ki, kəndimizin “Qarğalıq” adlanan yerində şum sürülən zaman bir insan məzarı çıxıbmış. Fəhlələr qədim qalıqları öz əzaları ilə tutşdurduqda məzar sakininin onlara görə çox ucaboy olduğu hamını heyrətləndiribmiş. Hələ də kifayət qədər arxeoloji tədqiqatlara ehtiyacı olan qədim Alpan kəndində son zamanlara qədər ucaboylu insanlar görünürdü. O dövrün yaşlıları danışırdılar ki, Novruz bayramı günəlrində kəndimizə kəndirbazlar, güləşçilər daha tez-tez gəlirmiş.

    Belə hadisələrin birinə çoban Məlik kişi də rast gəlir. Qonaq pəhləvan meydan sulayır, növbəti uğurundan arxayın-arxayın özünə rəqib səsləyirdi. Heç kəsin cəsarət etmədiyini görən Məlik çoban kəmərini sıxıb girir meydana. Peşəkar pəhləvan çobanı çaşdırmaq üçün o yana, bu yana sıçrayır, rəqibini fəndə salmaq üçün fürsət axtarır. Çoban heç əhvalını pozmadan ona yaxınlaşır, qamarlayıb qaldırır başının üstünə. Pəhləvanla gələnlər qışqırqraq ona: – Fənd işlət! Fəndə sal! – deyirlər. Ayaqları yerdən üzülən pəhləvan çobanın qüvvətli əlləri arasında zarıyaraq: – Fənddən keçib. Fənd yeri deyil. – deyə bilir. Məlik kişi qonağa ehtiram göstərtib ehmallıca yerə qoyub, zurna sədaları altında onunla rəqs edib ayrılır. Deyilənə görə ondan sonra həmin pəhləvan bir daha kəndimizə gəlmir.

    Boy məsələsi tədqiqatçıların diqqətini həmişə cəlb edib. Nəsillərin boy artımının azalması ilə yanaşı onların getdikcə şişmanlaşması da narahatçılığa səbəb olur. Araşdırmalar bunun əsas səbəbini uşaqların hərəkətsizliyində görürlər. Amerika Ürək Assosiasiyasının (American Heart Association) alimləri son 46 ilin məlumatlarına baxaraq 28 ölkənin 25 milyon uşağının öz valideynləri ilə müqayisədə bir kilometr məsafəni 30 il əvvəkindən bir dəqiqə gec gət etdiyini müəyyənləşdiriblər. Uşaqların çox yemələri, fiziki fəaliyətsizliyi onların şişmanlığnı getdikcə artırır və gələcək sağlamlıq üçün təhlükə yaradır. (https://breakingnewsenglish.com/1311/131122-fitness-levels.html)

    Hərəkətsizlik, rahatlıq aramaq həvəsi, torpaqdan uzaqlaşmaq, təbii sağlamlıq mərkəzi olan kəndi tərk edib şəhərlərə doluşmaq müasir insanı  hər mənada tənbəlləşdirmişdir. Beş dəqiqəlik iş yerimizə də öz maşınımız və ya ictimai nəqliyyatla getməyi hansı birimiz istəmirik. Bir zamanlar nadirən rast gəlinən ürək xəstəlilərinin kənd yerlərində də sürətlə gəncləşməsi əlimizin bel, yaba, dəryaz kimi alətlərdən uzaqlaşması ilə bağlı deyilmi? Gardian qəzetinin 2023-cü ildə dünyanın müxtəlif yerlərində yaşayan, ömürləri üçrəqəmli 100 insanın həyat tərzi haqqında apardığı təhlildə əksər yüz yaşlıların fiziki və zehni fəallığının onların uzunömürlü olmalarında xüsusi əhəmiyyət kəsb etdiyi vurğulanmışdır. (https://www.theguardian.com/science/2023/feb/18/100-centenarians)

Uzun ömürlülərin çoxluq təşkil etdiyi regionalara “mavi zona” (blue zone) deyirlər. Yaponiyanın Okinava adası dünyanın beş “mavi zona”larından biridir. Burada hər 100.000 nəfərdən 68-i yüz il ömür sürür. Bu, ABŞ-la müqayisədə üç dəfə çoxdur. Yüz il yaşamağın qidalanma, təmiz hava, saf su, pozitiv sosial münasibətlər kimi amilləri ilə yanaşı, fiziki fəallıq da mühüm rol oynayır. Okinavada demək olar ki yaşı yüzü keçən bütün insanların bağı var və orada işləmək həm fiziki fəallığa, həm də günəşli yer olduğu üçün kifayət qədər D vitamini qəbuluna xidmət edir. (https://www.businessinsider.com/okinawa-blue-zone-and-its-longevity-secrets)

Onlar 80 yaşı ötənəcən fiziki işlə məşğul olur. Okinavada 55 yaşa yetişənləri “uşaq” adlandırırlar. Doxsan yeddi yaşa çatanlar üçün xüsusi “Yenidən gənc olmaq zamanıdır” adlı mərasim təşkil edirlər. “English File Elementary” s.35  

Gələcək nəsillərin daha sağlam, çevik və qıvraq insanlar kimi yetişmələri üçün ailə, məktəb və ictimaiyyət müəyyən dövlət qurumları, xüsusilə də bələdiyyələrlə sıx əməkdaşlıq şəraitində məqsədyönlü fəaliyyət göstərməlidirlər. Bir zamanlar gözümüz ayağımızın altını seçənə qədər futbol oynadığımız, müxtəli maraqlı yarışmaların keçirildiyi kənd stadionumuz indi ayaq izlərinə həsrət qalıb. Xoşbəxt gələcək naminə uşaqlarımızı hərəkət etməyə alışdırmaq hamımızın borcudur.

PS: Sitatların tərcüməsi müəllifə məxsusdur.

Rahib (Alpanlı) Sədullayev,

ADPU-nun  Quba filialı ədəbiyyat və dillər

kafedrasının baş müəllimi,

qabaqcıl təhsil işçisi